W pierwszych miesiącach wojny secesyjnej (1861-1865) działania wojenne przybrały obrót raczej niekorzystny dla stanów północnych. M. in. ich wojska musiały opuścić Norfolk, gdzie pozostawiły nieukończoną fregatę parowo-żaglową Merrimack. Jej kadłub konfederaci wykorzystali do budowy silnie uzbrojonego (3 działa 230 mm, 2 działa 150 mm i 2 działa gwintowane 180 mm) pancernika CSS Virginia.
W odpowiedzi marynarka Północy rozpoczęła budowę okrętu projektu szwedzkiego inżyniera Johna Ericssona. Projekt był nowatorski – zdecydowanie odbiegał od dotychczasowej koncepcji okrętu. Zbudowany w całości z żelaza, silnie opancerzony, z napędem parowym uzbrojony został w dwa działa 280 mm umieszczone w obrotowej wieży. Burta była bardzo niska, co utrudniało trafienie w okręt, było to jednak okupione niską dzielnością morską.
Okręt, nazwany USS Monitor, zwodowano 30 stycznia 1862 roku, zaś ukończono 6 marca. Tego samego dnia został wysłany w pierwszy rejs bojowy do zatoki Hampton Roads.
8 marca Virginia wtargnęła na wody zatoki, gdzie stacjonowała eskadra Północy. Szybko rozprawiła się z dwiema drewnianymi fregatami Północy. Jednak obawiając się wejścia na mieliznę okręt Konfederacji wycofał się, by powrócić następnego dnia. Tymczasem w nocy zdążył do Hampton Roads dopłynąć Monitor. Po powrocie Virginii, chcącej dokończyć dzieło zniszczenia zapoczątkowane poprzedniego dnia, wywiązała się walka artyleryjska. Pozornie słabszy okręt Unii okazał się równorzędnym przeciwnikiem.
W pewnej chwili eksplozja jednego z pocisków Virginii czasowo oślepiła kapitana Monitora, Johna Wordena. Okręt wycofał się dla oceny szkód. Virginia, która w trakcie walki weszła na mieliznę, również doznała uszkodzeń. Dlatego po uwolnieniu się także odeszła z wód zatoki. Po bitwie obie strony przypisywały sobie zwycięstwo.
Dalsza służba USS Monitor nie była zbyt długotrwała. 31 grudnia krótko po północy holowany do Beaufort w Karolinie Północnej zatonął w sztormie niedaleko przylądka Hatteras. Zginęło 16 marynarzy.
W sierpniu 1973 roku okręt badawczy Uniwersytetu Duke zlokalizował wrak Monitora na głębokości 70 metrów w odległości około 16 mil morskich od Przylądka Hatteras. W październiku 1974 roku wpisano go do National Register of Historic Places, zaś 30 stycznia 1975 roku uznano go za pierwsze Narodowe Sanktuarium Morskie. Rozciąga się na odległość jednej mili od wraku i jest zarządzane przez National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA).
Uproszczony model USS Monitor w skali 1:144 w opracowaniu Johna A. Tilleya pochodzi ze strony NOAA i jest dostępny pod adresem http://monitor.noaa.gov/publications/education/paper_model/model.pdf
